Om awighnamastu,
Nihan sanghyang tantu panggelaran, Kayatnakna dé mpu sang hulun, Sang maharepāwruhérika, Ndah ndah pahénakta ng dénta mangrengö.
Ri katgaritanéka nusa jawa ring asitkala, Iki manusa Tanana, Nguniwéh sanghyang mahāméru tan hana ring nusa jawa, Kunang kahananira sanghyang mandara giri, Sira ta gunung mageng maruhur pinaka lingganing bhuwana, Mungguh ring bhumi jambu dwipa, yata matangnyan inggang enggung ikang nusa jawa, Sada kala molah marayegan, Apan tan hana sanghyang mandara parwwata, nguniwéh janma manusa, yata matangnyan mangadeg Bhatara Jagat Pramana, Rep mayoga ta sira ring nusa jawa Lawan bhatara paraméswari, yata matangnyan hana ri dé hyang ngaranya mangké, tantu Bhatara mayoga nguni kacaritanya.
Malawas Bhatara manganāken yoga, motus ta sira ring Sanghyang Brahma Wisnu magawé manusa, Ndah tan wihang Hyang Brahma Wisnu, magawé ta sira manusa. Lmah kinempel kempelnira ginawénira manusa, Litu hayu paripurna kadi rupaning déwata. Manusa jalu ulih Sanghyang Brahma gawé, manusa istri Sanghyang Wisnu gawé, Priya litu hayu paripurna, yata matangnyan hana gunung pawinihan ngaranya mangké. Tantu Hyang Brahma Wisnu magawé manusa kacaritanya. Pinatmwaken pwa hulih Hyang Brahma Wisnu magawé manusa Sama atut madulur mapasih pasihan, Manak ta ya, maputu, mabuyut, mahitung, munihanggas, wrddhi kramaning janma manusa Ndah tanpa humah ta ya Lanang wadwan mawuda-wuda hanéngalas, Hanikes tikes hanggas, apan tan hana pagawé ulahanya, Tan hana tiniru-tirunya, Tanpa kupina tanpa kén, Tanpa sampur-sampur, Tanpa basahan, Tanpa kendit, tanpa jambul, Tanpa gunting. Mangucap tan wruh ring secaranya, tan wruh ri rasahanya, sing ron don mwang wohan pinangannya. Mangkana ulahning janma manusa ring usana.
Yata matangnyan mapupul mapulung rahi sang watek déwata kabéh, manangkil ri Bhatara Guru. Tuwan Bhatara Jagatnatha manuduh waték Déwata kabéh gumawyakna tatwa pratistha ri yawa dwipantara.
Na ling Bhatara Mahakarana “Anaku kamu hyang brahma Turuna pwa ring yawadhipa Panglandepi perang-perangning manusa, Lwirnya; astra, luké, tatah, usu, prekul, patuk Salwiring pagawayaning manusa Kita mangaran pandé wesi Kunang dénta manglandepanāstra, Ana windu prakasa Mpuné sukunta kalih mangapita nabuka Paradaken tang ayah sarasantana.
Malandep tang astra déné mpuné sukunta kalih, Matangnyan mpu sujiwana ngaranta pandé Apan mpuné sukunta manglandepi ayah Matangnyan mpu ngaranta pandé wsi Apan mpuné sukunta sarana, Samangkana pawekasangku ring tanayangku.
Muwah tanayangku sanghyang wiswakarma Turun pwa ring jawadhipa Magawé umah tirunen maring manusa, Tineher ngarananta hundahagi. Kita tirunening manusa Magawéyumah Kita ngaran hundahagi.
Kunang kamu hyang iswara Turun pwa ri yawadhipa Pawarah-warah tikang manusa warah ring sabda wruhanya ri bhasa, Nguniwéh warah ring dasa sila Panca siksa kita guruwanéng rama désa Matangnyan guru désa ngaranta ring yawadhipa.
Kunang kamu hyang wisnu Turun pwa ring yawadhipa Kunang pituhun sawuwusta dénéng manusa Sapolahta tirunen dénéng manusa, Kita gurunéng janma manusa Amawa rat kitānaku.
Kunang kita hyang mahadéwa Turun pwa ring yawadhipa, Mapandé mas Pagawé anggon-anggoning manusa. Bhagawan ciptagupta manglukisa amarnna marnna halengkara Sakarupaka ricipta, Masarana mpuné tanganta, Matangnyan mpu ciptangkara ngaranantānglukis.
Samangkana pawekas bhatara guru Ring déwata kabéh, yata sama tumurun maring yawadhipa Hyang brahma pandé wesi Inarsayanira tang panca mahabhuta Lwirnya ; prethiwi, apah, téja, bayu, akasa, Ikang prethiwi pinaka parwan Apah pinaka capit Téja pinaka hapuy Bayu pinaka hububan, Akasa pinaka palu, yata matangnyan hana gunung brahma ngaranya mangké Tantu hyang brahma pandé wesi nguni kacaritanya, yata tkaning mangké palu parwan sawit ning tal gongnya Susupitnya sapucang Hyang bayu mtu saking guha hyang agni hana rahina wngi Apan tantu hyang brahma kapandé wesi kacaritanya.
Turun ta bhagawan wiswakarma Hundahagi magawé yumah Maniru-niru tang manusa magawé yumah Pada taya momah-omah Yata hana désa ring mdang kamulan ngaranya mangké, Mulaning manusa pahomah homah nguni kacarintanya.
Tumurun bhataréswara marah-marah manusa ring shabda rahayu Nguniwéh ring dasa sila panca siksa Sira ta guru désa panenggah ring kana, Jeg tumurun bhatara wisnu kalih bhatari sri jeg ratu saking awing-awang Angaraning Tanana Wangaraning maruhur Hyang mangaraning bhatara, Matangnyan ta rahyang kadyawan ngaran bhatara wisnu Sangkanyawan ngaran bhatari sri Ri nagara ring mdang gana Apan mulan ilaning nagara kacaritanya nguni, Apan sira amarah-marah ring manusa Yata wruh mangantih manenun Makupina madodot mapatapih Masampur-sampur. Bhatara mahadéwa sira tumurun mapandé mas Bhagawan ciptagupta sira tumurun anglukis.
Kaucapa ta sira hyang kandyawan manakta sira limang siki Sang mangukuhan anak panuha, Sang sandang garbha panggulu Sang katung malaras panengah Sang karung kalah kakang ring mamungsu Sang wrtha kandayun pamungsu.
Rep tka ta wahana bhatari sri Manuk patang siki kwehnya Lwirnya ; kitiran, puter, wuru wuru spang, dara wulung Binuru dénikang panca putra, Katututan tumap ring warwang
Diniwal ta dé sang wrtha kandayun Ruru tlih tikang manuk Ikang kitiran mési wija putih, Dara wulung mési wija hireng Ikang wuru-wuru spang mési wija mirah Ikang puter mési wija kuning
Mrebuk awangi gandhanika, Harsa tambek sang panca putra Ginutut nira tlas Yata matangnyan norana wija kuning Tamapé tkaning mangké, Apan henti ginugut sang panca putra.
Sang mangukuhan sira mangipuk Ikang wija putih hireng Yata dadi pari tamapi tkaning mangké,
Kunang kang wija kuning kulitnya pinendem nira Matmahan kunir Yata gnepikang wija catur warna Tamapi tkaning mangké. Kunang ka ucapa ta sri bhatara mahakarana Magawé tantu mratesta ri yawadhipa Tuminggalakna tantu hyang.
Terjemahan Tantu Pagelaran
Semoga tak ada halangan.
Inilah kitab Tantu Panggelaran, yang dipersembahkan oleh Tuanku, semua (harus) berdiam diri untuk mengetahuinya; nah …! nah …!, buatlah dirimu nyaman di dalam mendengarkan cerita tentang “Pulau Jawa Pada Zaman Purbakala”.
(Alkisah pada zaman itu) belum ada manusia, bahkan Gunung Mahameru belum ada di pulau Jawa. Adapun keberadaan Gunung Mandalagiri, yakni gunung yang besar dan tinggi itu, yang dijadikan contoh tersebut, (masih) berada di bumi Jambudipa (India). Oleh karena itu, pulau Jawa bergoyang-goyang, selalu bergerak-gerak, berguncang-guncang, sebab belum ada gunung Mandara, bahkan manusia. Oleh karena itu, Bhatara Jagatpramana berdiri, dia mencipta pulau Jawa bersama Bhatari Parameswari, sehingga terdapatlah Gunung Dihyang (Dieng), tempat Bhatara mencipta. Demikianlah ceritanya.
Lama sekali Bhatara mengadakan ciptaan, dia memerintahkan Brahma Wisnu membuat manusia. Nah, tanpa membantah Brahma Wisnu membuat manusia. Tanah dikepal-kepalnya dan dibuat manusia yang sangat elok rupanya seperti rupa dewata. Manusia laki-laki dibuat oleh Brahma, manusia perempuan dibuat oleh Wisnu. Manusia-manusia buatan Brahma Wisnu itu dipertemukan, mereka saling rukun bersama, saling kasih mengasihi. Lalu mereka beranak, bercucu, berlipat-lipat banyaknya, berkembang-biak, menjadi banyaklah jumlah manusia. Namun (mereka hidup) tanpa rumah, laki-perempuan telanjang di hutan, menaungi/melindungi anak-cucu, sebab belum ada pekerjaan yang dibuatnya, belum ada yang (dapat) ditirunya, tanpa celana, tanpa busana, tanpa selendang, tanpa kain panjang (basahan), tanpa ikat pinggang (kendit), tanpa kuncung, tanpa ikat kepala. Berucap tetapi tak tahu apa yang dikatakannya, tidak tahu artinya, daun-daunan dan buah-buahan dimakannya. Demikianlah asal-muasal manusia pada zaman purba.
Maka dari itu para dewata berkumpul dan bermusyawarah menghadap kepada Bhatara Guru. Bhatara Jagatnatha itu menyuruh para dewata membuat tempat tinggal di seluruh Pulau Jawa. Demikianlah kata Bhatara Mahakarana: “Anakku, Brahma, turunlah engkau ke Pulau Jawa. Pertajamlah benda-benda tajam, misalnya: panah, parang, pahat, pantek, kapak, beliung, segala pekerjaan manusia. Engkau akan disebut pandai-besi. Engkau akan mempertajam benda-benda tajam itu di tempat yang bernama Winduprakasa. Ibu jari (kw. empu) kedua kakimu mengapit dan menggembleng, besi anak panah dikikir. Panah itu menjadi tajam oleh ibu jari kedua kaki, maka dari itu engkau akan disebut Empu Sujiwana sebagai pandai-besi, karena ibu jari/empu dari kakimu mempertajam besi. Oleh karena itu, tukang pandai-besi disebut empu, karena ibu jari kakimu menjadi alat bekerja. Demikianlah pesanku kepada anakku.
Lagi pesanku kepada anakku Wiswakarmma. Turunlah ke Pulau Jawa membuat rumah, biar dirimu ditiru oleh manusia. Sebab itu, engkau dinamai Hundahagi (membangun).
Adapun engkau Iswara. Turunlah ke Pulau Jawa. Ajarlah manusia ajaran berkata-kata dengan bahasa, apalagi ajaran tentang Dasasila (sepuluh hal yang utama) dan Pancasiska (lima hukum/tata tertib). Engkau menjadi guru dari kepala-kepala desa, sehingga engkau dinamai Guru Desa di Pulau Jawa.
Adapun engkau Wisnu. Turunlah engkau ke Pulau Jawa. Biarlah segala perintahmu dituruti oleh manusia. Segala tingkah lakumu ditiru oleh manusia. Engkau adalah guru manusia, hendaknya engkau menguasai bumi.
Adapun engkau Mahadewa, turunlah engkau ke Pulau Jawa. Hendaknya engkau menjadi tukang pandai emas dan pembuat pakaian manusia.
Bhagawan Ciptagupta hendaknya melukis dan mewarnai perhiasan, serta membuat hiasan yang serupa dengan ciptaan, menggunakan alat ibu jari tanganmu. Oleh karena itu engkau akan dinamai Empu Ciptangkara sebagai pelukis.”
Demikianlah pesan Bhatara Guru kepada para dewata semua. Mereka bersama-sama turun ke Pulau Jawa. Brahma menjadi tukang pandai-besi. Lima makhluk besar dimintai pertolongannya, yakni bumi, air, api, angin, angkasa. Bumi sebagai landasan/paron, air sebagai penjepit, api sebagai pembakar, angin sebagai peniup api, angkasa sebagai palu. Oleh karena itu, tempat itu dinamai Gunung Brahma (Bromo), tempat Brahma menjadi pandai besi, kata sang pencerita. Palu dan landasannya sebesar pohon tal, penjepitnya/guntingnya sebesar pohon pinang, sang Bayu (angin) keluar dari goa, sang Agni (api) selalu ada siang dan malam. Itulah tempat Brahma mengerjakan pekerjaan pandai-besi. Demikianlah ceritanya.
Bhagawan Wismakarmma turun membangun rumah. Manusia meniru membuat rumah. Lalu mereka berumah tangga. Oleh karena itu, tempat itu nantinya akan disebut Desa Medangkamulan, tempat awal-mula manusia berumah tangga. Demikianlah ceritanya.
Bhatara Iswara turun mengajarkan kata-kata baik, bahkan tentang Dasasila dan Pancasiska. Dia bergelar Guru Desa di sana. Bhatara Wisnu turun bersama dengan Bhatari Sri, ratu dari awang-awang (angkasa). A berarti hal yang tak ada, Wa berarti hal yang luhur, H yang berarti Bhatara/dewa; sehingga Wisnu disebut Rahyang Kandyawan. Bhatari Sri disebut Sang Kanyawan di negeri Medanggana. Demikianlah asal-mula adanya negeri/negara. Demikianlah ceritanya. Dia memberi ajaran kepada manusia, sehingga mereka mengetahi cara memintal, menenun, bercelana, berpakaian, berkain, beselendang. Bhatara Mahadewa turun menjadi tukang pandai-emas. Bhagawan Ciptaguna turun menjadi pelukis.
Lagi tentang Kandyawan. Dia mempunyai anak lima. Sang Mangukuhan, nama anak yang paling tua. Sang Sandang-garba nama anak kedua. Sang Katung-malaras nama anak yang tengah. Sang Karung Kalah nama kakak dari anak yang bungsu. Sang Werti Kandayun nama anak yang bungsu.
Kemudian kendaraan Bhatari Sri datang, yaitu empat burung, yakni burung perkutut, burung puter, burung deruk merah, burung merpati hutan. Mereka dikejar-kejar oleh lima anak itu dan disusul berderet di warung, kemudian dilukai oleh Sang Werti Kandayun. Jatuhlah tembolok burung-burung itu: Tembolok burung perkutut berisi biji putih, tembolok burung merpati hitam berisi biji hitam, tembolok burung deruk merah berisi biji merah, tembolok burung puter berisi biji kuning, semerbak harum baunya. Kelima anak itu bergembira. Dimakanlah (biji kuning) itu sampai habis. Oleh karena itulah sampai sekarang tidak ada biji kuning, sebab habis dimakan habis oleh kelima anak itu. Sang Mangukuhan menanam biji putih, merah dan hitam itu. Lalu mereka menjadi padi nantinya. Demikian juga kulit biji yang kuning ditanamnya, yang akhirnya menjadi kunyit. Demikian genaplah biji empat warna itu sampai sekarang.
Lagi tentang Bhatara Mahakarana membuat tempat tinggal di pulau Jawa, meninggalkan tempat dewa, hingga tersebar di muka bumi, berderet-deret tanpa terputus, beragam tanpa ada yang hancur.
Demikianlah halnya.